Bądź na bieżąco!



Zapisz się do naszego newslettera
i ciesz się najnowszymi informacjami
z Twojego regionu.

Od dziś będziesz wiedział(a) wszystko to, co dzieje się interesującego nie tylko w Twoim sołectwie lecz także w całej Twojej okolicy. Nie zwlekaj, zapisz się już teraz!

zapisz się
Bądź na bieżąco!
zapisz się Zapisz się do naszego newslettera i ciesz się najnowszymi informacjami z Twojego regionu.
DZIŚ:
piątek,29 marca
Imienieny:
Wiktoryna, Cyryl, Eustachy
dziś
pogoda_1
°C
jutro
pogoda_2
°C
Wyznacz trasę swojej podróży
1
2
<POWRÓT
Polany jako element krajobrazu i dziedzictwo kulturowe
obrazek

Gorce to pasmo górskie którego granice wyznaczają od zachodu Pasmo Podhalańskie, od południa rzeka Dunajec oddziela je od Kotliny Nowotarskiej, od zachodu Dunajec tworząc piękny Przełom Tylmanowski zwany Zielonym Przełomem, który oddziela Gorce od Beskidu Sądeckiego, na północy potoki Kamienica , Mszanka i Raba tworzą granice z Beskidem Wyspowym. Samo pasmo składa się z dwóch zasadniczych części, tak zwanego Rozrogu Turbacza i Pasma Lubania. Słowo rozróg oznacza masyw górski którego grzbiety rozchodzą się w różnych kierunkach, a punkt centralny stanowi najwyższy szczyt . Interesujący nas obszar, którego niemniejsze opracowanie dotyczy, znajduje się na styku obu części, w większości skupiliśmy się na górach leżących administracyjnie na terenie wsi Harklowa i Knurów, ale „zahaczyliśmy” również o Łopuszną i Ochotnicę.

Gospodarkę polaniarską przynieśli na te tereny Wołosi, którzy przywędrowali ze swoimi stadami owiec i kóz na Podhale Łukiem Karpat z terenu dzisiejszej Rumunii. Wydarzenia te miały miejsce prawdopodobnie od XIV w . Wiadomo, że niejaki Dawid Wołoch w 1416 roku otrzymał prawo lokacji wsi Ochotnica. Trwałą pozostałością ich wpływów jest pasterstwo do dziś kultywowane, nazewnictwo (Kiczora, Magura, Gronik, Przysłop, Koszary, Beskidy), słownictwo związane z pasterstwem (baca, bacówka, bryndza, koliba, koszar) , nazwiska (Kałafut, Kalata, Pitoń, Walach, Magiera, Bryjak) i inne (kożuch, harnaś, gazda, moczar, koszar). Ciekawą pozostałością po ich wędrówkach są znaki wykuwane na skałkach, mające na celu wyznaczanie kierunku wędrówek, część z nich zachowała się do dziś. Jednak dla nas najciekawszym elementem tych wpływów są polany i szałasy i to chcemy w niniejszej pracy zawrzeć. Zacznijmy od początku. Jak powstawała polana?
Nazwa Gorce wywodzi się od staropolskiego słowa goreć, gorzeć, co oznacza płonąć, palić. I tu dochodzimy do sedna, skąd ta nazwa związana z ogniem? Otóż nazwa ta odnosi się do sposobu wyrabiania polan w górach. Był to proces nie tylko czasochłonny, ale wymagający dużo pracy i poświęcenia. Mechanizm ten nazywamy gospodarką żarową, chociaż ogień stanowił najkrótszy i najłatwiejszy element całej pracy. Pierwszym etapem jest wybór odpowiedniego miejsca, tu brano pod uwagę, przeznaczenie dostęp do wody, odległość, dojazd, położenie no i co najważniejsze układ własnościowy, najczęściej miejscowy szlachcic do którego należały lasy, dawał pozwolenie miejscowemu chłopu na wyrobienie polany, w zamian za odpowiedni czynsz. Bywało też tak, że chłopi samowolnie wyrabiali polany, lub powiększali bez zgody już istniejące. Z czasem takie hale przechodziły na własność dzierżawców, bywały też prawdziwe „wojny” o nie, jak choćby o Polanę Świderową, gdy doszło do sporu z użyciem siły pomiędzy mieszczanami Nowotarskimi, a Waksmundzianami. Również Harklowianie i Knurowianie w dawnych czasach toczyli regularne bójki z Ochotniczanami o miejsca wypasu.
Kolejny krok to tak zwane cyrhlenie (zwane również czerteżem), polegał on na tym, że na wcześniej upatrzone miejsce przychodził, ze stadem pasterz, do jego zadań należało okorowanie drzew do wysokości na jaki pozwalał zasięg rąk, w wyznaczonym terenie i pozbycie się wszystkich krzewów, pozostała część pracy przypadała stadu, najczęściej kóz, ze względu na niewybredność tych zwierząt w doborze paszy, oraz ich wręcz przysłowiową gibkość pozwalającą wyjadać pokarm z niedostępnych miejsc, które miały za zadanie usunąć runo leśne oraz „objeść” krzewy i młodniki (trzeba pamiętać, że wtedy nie dominował w lesie świerk, jak obecnie, ale tzw. buczyna karpacka czyli buk z domieszką jodły i świerka).
Po roku następował trzeci etap, którym było wycięcie najlepszych drzew z których budowano kolibę-szałas, resztę wyschniętych gałęzi i krzewów wyciętych w poprzednim roku okładano pod okorowanymi drzewami i w odpowiednim czasie (chodziło o to, ażeby wilgotność lasu nie spowodowała pożaru całego lasu) podpalano te stosy. Ogień doprowadzał do obumarcia drzewa i jego wyschnięcia , płonęły jego gałęzie, natomiast pień i konary pozostawały, popioły powstałe w wyniku tego procesu przyczyniały się do użyźnienia ziemi. W kolejnym roku na tak wzbogaconym podłożu zaczynała rosnąć trawa, więc wprowadzano stado owiec lub wołów, w tym czasie pozostałe pnie wyrąbywano na opał, a pniaki po nich, bądź pozostawiano do przegnicia bądź wypalano je do poziomu gruntu i czekano, aż korzenie zgniją. Proces ten mógł trwać nawet kilkadziesiąt lat. Przez ten czas polana była wypasana i nawożona w sposób naturalny. Potem jej los mógł pójść kilkutorowo. Mogła stać się łąką uprawną, koszoną na paszę dla zwierząt, czasem nawet uprawiano zboże, mogła pozostać polaną pasterską, lub zmienić się w stałe osiedle zamieszkałe przez ludzi, lub mogła też przejść wszystkie te etapy.
Łazy – tak nazywano poletka wyrabiane na własności dworu harklowskiego gdzie wycinano drzewa grunt równano w formę tarasów i uprawiano na takich zagonach zboże. Niegdyś Łazy zajmowały obszar pomiędzy Polaną Gruby, a Potokiem Granicznikiem i w okolicy Polany Stus do dzisiaj w lesie doskonale widoczne są miedze oddzielające poszczególne łazy . Pozostałość po nich są dzisiaj polany Za Gruby i Obłazy i Kąty . Być może występowały w innych miejscach ale dziś są mało czytelne i nie sposób jednoznacznie stwierdzić gdzie się znajdowały.
Osobnego omówienia wymagają tak zwane Osady Górnicze, czyli osiedla położone wysoko w górach. Geneza powstawania takich przysiółków jest dwojaka : tzw. Zarębki powstawały przez osadzaniu na tak zwanym surowym korzeniu (czyli niezagospodarowanym lesie ) więźniów, którzy musieli sami „wyrąbać” sobie przestrzeń pod miejsce do życia i stąd nazwa Zarębek. Drugi typ to Koszary - te osiedla powstawały w wyniku gospodarki pasterskiej, sama nazwa pochodzi od koszaru, czyli przenośnego ogrodzenia w których trzymano owce na halach. Osady takie powstawały kilku etapowo, najpierw przychodził baca ze stadem ( kierdlem,kyrdlem ) sezonowo, potem dochodził do wniosku, że łatwiej mu funkcjonować jak będzie mieszkał na polanie całorocznie, a z czasem koło niego budowali się inni. Im więcej ludzi mieszkało, tym większy „głód ziemi”, dlatego polana powiększała się do takich rozmiarów, żeby zapewnić byt wszystkim mieszkańcom.
Polany ze względu na położenie dzielimy na : grzbietowe– położone na szczytach lub grzbietach górskich, charakteryzują się one dobrym nasłonecznieniem, najczęściej rozległymi widokami, niezbyt dużym nachyleniem, przykładem tego typu na interesującym nas obszarze są Polana Solnisko i Koszary Harklowskie. Drugi rodzaj to polany stokowe położone pomiędzy grzbietem, a doliną większych potoków, przykładem jest Polana Cyrwusowa, Polana Bryjcokowo, Polana Budzowa itd.. Ostatni typ to dolinne– czyli położone w dolinie potoku , przykłady to Polana Wójtowa, Polana Rusinowa, Polana Kosorek Młynarzki.
Nazewnictwo gorczańskie można podzielić na kilka grup, my skupimy się tylko na występujących na obszarze który jest w obrębie naszych zainteresowań . Nazwy pochodzenia ruskiego np.. Polana Fiedorówka, Czerteż, nazwy wołoskie np. Cyrhla, Koszary,Groń, nazwy kartograficzne np. Przełęcz Knurowska, Góra Chorobowska, nazwy gwarowe typu Stus, Łazy, Styrek. Nazwy pochodzenia dzierżawczego dzielimy na te których nazwy wywodzą się od nazwisk właścicieli jak Budzowa, Pyclikowa, Solanowa, Rusinowa i pochodzące od przydomków Wójtowa, Łęgowsko. Inną terminologią cechującą hale jest ich przeznaczenie Koszary (ogrodzenie dla owiec) , Solnisko (miejsce gdzie wykładano sól dla owiec), Cyrhla (od sposobu „wyrobienia” polany ), Obłazy (zagony tarasowe) czy też Świnia Dolina. Są też takie związane z przyrodą jak Polan Bukowina, czy z położeniem jak np. Groń (wzniesienie, szczyt), Stus (stromizna) Styrek (wyraźny szczyt) czy Mościsko. No i wreszcie takie których nie potrafimy wytłumaczyć, mające pochodzenie niejasne jak np. Sos, Turkówka.
Na koniec winni jesteśmy wyjaśnienie, że inwentaryzujemy polany, które jeszcze istnieją - te nieistniejące opracujemy na końcu we wspólnym artykule oraz na mapie, która będzie zawierać wszystkie te, które uda się zlokalizować na starych mapach i uchwycić nazewniczo. Hale istniejące obecnie, znacząco różnią się od siebie z przed kilkudziesięciu lat, tam gdzie będzie to możliwe zamieścimy zdjęcia lotnicze z 1944 roku oraz współczesne odpowiedniki. Pomiary wykonujemy z map Geoportalu i one stanowią bazę naszych opisów (np.. mapa Rataster dla Polany Cyrwusowej na Groniu pokazuje, że miała ona 215 m długości, a mapa Orto pokazuje obecny stan to ok 85 m, a przed wojną była prawdopodobnie jeszcze większa ). Następny problem to nazewnictwo, na tą samą polanę inaczej mówią w Harklowej, inaczej w Ochotnicy, Knurowie czy Łopusznej, jeszcze inaczej w Krajowym Rejestrze Nazw Geograficznych, jak by tego było mało jeszcze inaczej była nazywana w dawnych czasach.Dla nas bazowym jest nazewnictwo Harklowskie, ale jak natrafimy na inne nazwy to też zostaną wyszczególnione.

Oskar Łapsa
Harklowa, luty 2018 r.
Komentarze
Nie ma jeszcze komentarzy
Dodaj komentarz

UWAGA! Dodawanie komentarzy tylko dla zarejestrowanych użytkowników. ZALOGUJ SIĘ | ZAREJESTRUJ SIĘ